Cukrzyce monogenowe (MODY, noworodkowa, mitochondrialna) – charakterystyka, objawy, leczenie

Obok dobrze znanych i często diagnozowanych postaci cukrzycy: typu 1, typu 2 i ciążowej, występują także bardzo rzadkie tzw. specyficzne typy diabetes mellitus. Zalicza się do nich LADA (latent autoimmune diabetes of adults) oraz cukrzyce monogenowe. W obrębie cukrzyc monogenowych najczęściej spotykane są MODY (Maturity Onset Diabetes of Youth), rzadziej cukrzyca noworodkowa i mitochondrialna.

Cukrzyce monogenowe, czyli powodowane mutacjami w obrębie jednego tylko genu, dotyczą1-2 proc. populacji chorych na cukrzycę. Zdecydowana większość przypadków jest wynikiem mutacji genów regulujących funkcje komórek beta trzustki, co skutkuje nieprawidłowościami w wydzielaniu insuliny. Mutacja najczęściej jest dziedziczona autosomalnie dominująco (występuje w każdym pokoleniu) bądź recesywnie (u rodzeństwa, ale rzadko u krewnych). Może też zdarzyć się też tak, że cukrzyca monogenowa rozwija się spontanicznie po raz pierwszy w danej rodzinie i świadczy to o pojawianiu się nowej mutacji genu.

Cukrzyce monogenowe, szczególnie MODY, ciągle jeszcze są rozpoznawane błędnie jako cukrzyca typu 1. lub 2., co skutkuje nieprawidłowym leczeniem (np. stosowanie insuliny tam, gdzie wystarczą leki doustne). Dlatego wszyscy pacjenci z cukrzycą o nietypowym przebiegu – np. bardzo łagodną cukrzycą typu 1, bez dużych hiperglikemii, albo cukrzycą typu 2 bez otyłości – powinni być konsultowani w zakresie genetycznego podłoża zaburzeń glikemii.

Dowiedz się więcej: Cukrzyca typu 1 – przyczyny, objawy, leczenie 

Cukrzyca typu MODY

MODY jest najczęściej występującym typem cukrzycy monogenowej, pojawia się w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości (typowy wiek dla rozpoznania MODY to między 10. a 30. rokiem życia). Występuje równie często u kobiet, jak u mężczyzn, w wielu pokoleniach tej samej rodziny. MODY charakteryzuje się łagodnym przebiegiem bez epizodów kwasicy i ketozy, co w momencie diagnozy może sugerować cukrzycę typu 2, natomiast młody wiek, w jakim jest rozpoznawana wskazuje raczej na cukrzycę typu 1.

Do tej pory poznano szereg różnych mutacji genowych powodujących MODY, z których każda ogranicza zdolność trzustki do wytwarzania insuliny. Najczęściej za jej rozwój odpowiadają mutacje w genie glukokinazy (GCK) - odpowiedzialnym za kontrolowanie poziomu glukozy we krwi lub mutacje w genie kodującym jądrowy czynnik wątrobowy (HNF1A) - odpowiedzialny za prawidłowe funkcjonowanie komórek beta trzustki. Dwa wyżej wymienione typy stanowią ok. 2/3 wszystkich przypadków MODY.

Kiedy można podejrzewać cukrzycę HNF1A MODY (dawniej MODY3)?

• łagodnie przebiegająca cukrzyca u osoby młodej, obciążonej rodzinnie (cukrzyca w co najmniej 2 pokoleniach);
• brak otyłości; • jeśli cukrzyca została wcześniej błędnie rozpoznana jako typu 1 – bardzo małe zapotrzebowanie na insulinę, brak znacznych hiperglikemii, brak epizodów kwasicy ketonowej;
• oznaczalny peptyd C nawet po latach trwania choroby; • w teście obciążenia glukozą pomiar na czczo zazwyczaj jest prawidłowy, natomiast po 60. i 120. minutach od podania glukozy – znacznie zawyżony;
• brak autoprzeciwciał typowych dla cukrzycy typu 1;
• znaczny cukromocz, większy niż wskazują na to wartości glikemii
• u noworodka – makrosomia, hipoglikemia noworodkowa.

Pacjenci z cukrzycą HNF1A MODY najczęściej rozwijają przewlekłe powikłania, dlatego od początku zachorowania należy dążyć do optymalnego wyrównania poziomów cukru we krwi. Na początkowym etapie leczenia cukrzycy HNF1A MODY stosuje się pochodne sulfonylomocznika, z czasem trzeba do tej grupy leków dołączyć insulinę, metforminę lub inhibitory DPP-4. Możliwa też jest terapia samą insuliną.

Dowiedz się więcej: Czym różni się cukrzyca typu 1 od cukrzycy typu 2? 

Kiedy można podejrzewać cukrzycę GCK MODY (dawniej MODY2)?

• łagodna postać cukrzycy u osoby młodej;
• trwale podwyższona glikemia na czczo (99– –144 mg/dl);
• bezobjawowa, niewielka hiperglikemia, wartość HbA1c nie przekracza 7,5%;
• przyrost glikemii w trakcie tekstu obciążenia glukozą mniejszy niż 83 mg/dl;
• najczęściej jedno z rodziców z rozpoznaną cukrzycą (choć brak dodatniego wywiadu rodzinnego nie wyklucza rozpoznania).

W przypadku GCK MODY terapia ogranicza się do modyfikacji stylu życia, przede wszystkim stosowania diety ograniczającej podaż cukrów prostych. Nie stosuje się ani leków doustnych, ani insuliny

Cukrzyca noworodkowa

Cukrzyca noworodkowa wykrywana jest do 9 miesiąca życia, choć rozwija się już w okresie prenatalnym. Większość niemowląt, u których w pierwszym roku życia zostanie zdiagnozowana ta postać cukrzycy nie rośnie prawidłowo już w łonie matki. Cukrzyca noworodkowa może być mylona z dużo częściej występującą cukrzycą typu 1. Czynnikiem różnicującym jest tutaj wiek diagnozy – „jedynka” najczęściej nie jest rozpoznawana przed 1. rokiem życia. Cukrzyca noworodkowa objawia się podobnie jak cukrzyca typu 1 – hiperglikemią, a co za tym idzie wzmożonym pragnieniem i częstym oddawaniem moczu. Jeśli jej objawy nie zostaną w porę zauważone, u dziecka może dojść do rozwoju kwasicy ketonowej.

Wyróżnia się dwa podtypy cukrzycy noworodkowej, w zależności od czasu jej trwania: permanentną (PNDM - permanent neonatal diabetes mellitus), która występuje przez całe życie, oraz przejściową (TNDM - transient neonatal diabetes mellitus), która zanika w okresie niemowlęctwa, jakkolwiek może pojawić się ponownie w późniejszym życiu. Oba typy związane są z dysfunkcją genetyczną, która zaburza sekrecję insuliny. Większość przypadków cukrzycy noworodkowej leczy się pochodnymi sulfonylomocznika, choć zdarzają się pacjenci z utrwaloną cukrzyca noworodkową, którzy wymagają insulinoterapii.

Cukrzyca mitochondrialna

Cukrzyca mitochondrialna najczęściej diagnozowana jest u dorosłych (młodych i w średnim wieku/), nie występuje u dzieci. Dziedziczona wyłącznie w linii matczynej, związana jest z wadliwym genem mitochondrialnego DNA. Bardzo często towarzyszy jej głuchota. W leczeniu znaczenie ma odpowiednia dieta, ale u niektórych pacjentów konieczne jest leczenie pochodnymi sulfonylomocznika lub insuliną.

Dowiedz się więcej: Hiperglikemia – czy jest się czego bać?