Metformina - czym jest i jak działa?

Lek ten znany jest już od ponad pół wieku, jednak wciąż odkrywane są jego nowe, korzystne i wielokierunkowe efekty działania. Mowa o metforminie - bardzo popularnym leku przeciwcukrzycowym, stosowanym na całym świecie w terapii cukrzycy typu 2. Jaki jest mechanizm działania metforminy i czy istnieją jakieś przeciwwskazania do stosowania tego leku?

Czym jest metformina?

Metformina jest doustnym lekiem obniżającym stężenie glukozy (cukru) we krwi. Jest to lek pierwszego wyboru przy rozpoczynaniu leczenia farmakologicznego cukrzycy typu 2. Metformina jest lekiem stosunkowo tanim, bezpiecznym oraz na ogół dobrze tolerowanym przez pacjentów. Jest to jedyny doustny lek przeciwcukrzycowy dopuszczony do stosowania u dzieci i młodzieży >10 roku życia z cukrzycą typu 2. [1] [4]

Przeczytaj również: Normy cukru we krwi

Metformina - jak działa?

Metformina jest lekiem o wielokierunkowym wpływie na glikemię - wykazano, że obniża ona poziom cukru we krwi na drodze trzech różnych mechanizmów:

1. zmniejsza wytwarzanie glukozy (cukru) w wątrobie;
2. zwiększa wrażliwość mięśni na insulinę, tym samym wzmagając wychwyt i zużycie glukozy przez tkanki obwodowe;
3. opóźnia wchłanianie glukozy w jelicie. 

Bardzo istotne jest także tzw. pozaglikemiczne działanie metforminy. Postuluje się, że lek ten, poza wpływem na glikemię:

• wywiera korzystny wpływ na metabolizm lipidów (tłuszczów). Wykazano, że metformina zmniejsza stężenie cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL (tzw. “złego” cholesterolu) oraz trójglicerydów. Dochodzi do tego poprzez zmniejszenie produkcji wolnych kwasów tłuszczowych w tkance tłuszczowej;
• wpływa na zmniejszenie stanu prozakrzepowego towarzyszącego cukrzycy (trombofilii);
• nieznacznie obniża ciśnienie tętnicze krwi - zwłaszcza u pacjentów ze zdiagnozowanym nadciśnieniem tętniczym;
• prawdopodobnie zmniejsza ryzyko nowotworzenia poprzez hamowanie transformacji (przemian) komórkowych.

Metformina nie powoduje hipoglikemii (nagłych spadków poziomu cukru we krwi), co jest niewątpliwie dużą zaletą tego leku. 

Towarzysząca cukrzycy insulinooporność istotnie zwiększa ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, takich jak choroba niedokrwienna serca, czy udar mózgu. Metformina, dzięki swemu wielotorowemu działaniu, znacząco zmniejsza ryzyko sercowo-naczyniowe u pacjentów chorujących na cukrzycę, tym samym poprawiając jakość ich życia, a także bezpośrednio wydłużając je. [1] [2]

*trójglicerydy - związki zaliczane do tłuszczów, będące estrami glicerolu i kwasów tłuszczowych. 

Dawkowanie metforminy

Sposób dawkowania metforminy uzależniony jest od wskazania klinicznego, w którym została ona włączona do terapii:

• cukrzyca - z uwagi na możliwość wystąpienia przejściowych zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego (biegunka, nudności), podawanie metforminy należy rozpoczynać od małej dawki (500-850 mg 1-2x/dobę). W ciągu 10-15 dni dawkę leku stopniowo zwiększa się w oparciu o wyniki badania stężenia cukru we krwi. Dawka maksymalna wynosi 3 g/dobę. Lek należy przyjmować podczas posiłku lub bezpośrednio po nim. U pacjentów w podeszłym wieku dawkę leku dobiera się na podstawie parametrów czynności nerek - metformina wydalana jest w całości przez nerki;
• stan przedcukrzycowy - 1-1,5 g/dobę;
• zespół policystycznych jajników (PCOS)- metformina może być stosowana u pacjentek z zespołem policystycznych jajników nawet przy braku współistniejącej cukrzycy, gdyż wykazano, że wpływa ona korzystnie na gospodarkę hormonalną, węglowodanową oraz lipidową u tej grupy chorych. W tym wskazaniu metforminę stosuje się w dawce 500 mg 3 razy na dobę.  [8] [9]

Metformina - czy są jakieś przeciwskazania? 

Przeciwwskazaniami do stosowania metforminy są:

• nadwrażliwość na jakikolwiek składnik preparatu;
• choroby nerek oraz niewydolność nerek - lek ten wydalany jest przez nerki, dlatego przed rozpoczęciem leczenia należy u pacjenta ocenić czynność nerek (oznaczyć stężenie kreatyniny). Następnie badanie to należy powtarzać co najmniej raz w roku;
• sytuacje kliniczne będące potencjalnym zagrożeniem dla czynności nerek, takie jak:

1. odwodnienie;
2. ciężkie zakażenia;
3. niewydolność wątroby;
4. ostre zatrucie alkoholem;
5. kwasica metaboliczna;

• ostre lub przewlekłe schorzenia mogące prowadzić do niedotlenienia tkanek (zawał serca, niewydolność serca, niewydolność oddechowa, wstrząs);
• karmienie piersią (metformina przenika do mleka matki).

W przypadku wykonywania badań obrazowych z kontrastem zawierającym jod (np. tomografia komputerowa), metforminę należy odstawić przed badaniem. Wynika to z faktu, że podawane dożylnie jodowe środki kontrastowe mogą powodować niewydolność nerek, a metformina wydalana jest przez nerki. Wznowienie podawania leku jest możliwe co najmniej po 48 h od badania, po potwierdzeniu prawidłowej czynności nerek. [8] [9]

*kreatynina - związek organiczny powstający w organizmie (głównie w mięśniach szkieletowych) w wyniku przemiany białek i wydalany przez nerki wraz z moczem;

*kwasica metaboliczna - stan zagrożenia życia, w przebiegu którego dochodzi do zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej organizmu;

*wstrząs - stan nagłego zagrożenia życia, w przebiegu którego układ krążenia nie dostarcza do tkanek tlenu w ilości pokrywającej ich zapotrzebowanie. 

Czy metformina ma jakieś skutki uboczne?

Tak jak w przypadku stosowania każdego innego leku, również podczas stosowania metforminy mogą wystąpić działania niepożądane. Możemy je podzielić na bardzo często, często oraz bardzo rzadko występujące.

Do najczęściej zgłaszanych przez pacjentów skutków ubocznych metforminy zaliczamy różnego rodzaju dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka, wzdęcia, bóle brzucha, utrata apetytu). Pojawiają się one zwykle na początku leczenia i w większości przypadków ustępują samoistnie po kilku dniach. W celu zapobiegania ich wystąpieniu, zaleca się przyjmowanie leku w 2 lub 3 dawkach podzielonych, w czasie posiłku. Powolne, stopniowe zwiększanie dawki leku także poprawia tolerancję ze strony przewodu pokarmowego. [5]

Do częstych działań niepożądanych, występujących u 1-10% pacjentów leczonych metforminą, zaliczamy zaburzenia smaku. Są one spowodowane obecnością chlorowodorku metforminy w ślinie - substancja ta charakteryzuje się nieprzyjemnym, metalicznym smakiem. [3] 

Do bardzo rzadkich skutków ubocznych zażywania metforminy należą:

• reakcje skórne (zaczerwienienie skóry, świąd, pokrzywka);
• kwasica mleczanowa - ryzyko kwasicy mleczanowej u chorych leczonych metforminą związane jest ze zjawiskiem kumulacji leku oraz z innymi, niezależnymi od leku, sytuacjami klinicznymi przyczyniającymi się do gromadzenia kwasu mlekowego w organizmie (np.wstrząs, ciężka niedokrwistość);
• zmniejszenie wchłaniania witaminy B12 oraz jej niedobór w surowicy. [6] [8]

*kwasica mleczanowa - jest to bardzo rzadkie, ale groźne powikłanie terapii metforminą, wymagające natychmiastowego leczenia. Jej rozpoznanie ustala się na podstawie stwierdzenia wysokiego stężenia kwasu mlekowego we krwi (>5 mmol/l) oraz obniżonego pH krwi <7,30 (stan ten określany jest mianem kwasicy). Leczenie kwasicy mleczanowej polega na wspomaganiu funkcji życiowych (nawadnianie, tlenoterapia, dożylne podawanie leków podnoszących ciśnienie krwi) oraz usuwaniu metforminy z organizmu, głównie na drodze dializoterapii.

Przykładowe leki zawierające metforminę

Istnieje wiele różnych preparatów leczniczych zawierających w swym składzie metforminę. Najpopularniejsze z nich to:

• Glucophage;
• Metformax;
• Siofor;
• Avamina.

Preparaty te dostępne są w różnych dawkach (500 mg, 750 mg, 850 mg, 1g). Dawka oraz schemat przyjmowania leku powinny być każdorazowo indywidualnie dostosowywane przez lekarza do potrzeb konkretnego pacjenta. 

Wszystkie wyżej wymienione leki wydawane są wyłącznie na receptę. [7]

Podsumowanie

Metformina, ze względu na swą skuteczność, bezpieczeństwo stosowania oraz korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy jest jednym z najczęściej stosowanych leków przeciwcukrzycowych na świecie. Lek ten, obok odpowiedniej diety i aktywności fizycznej stanowi podstawę leczenia cukrzycy typu 2. Zaleca się (przy braku przeciwwskazań) stosowanie metforminy od momentu rozpoznania cukrzycy i podawanie jej na wszystkich etapach terapii. Dodatkowymi wskazaniami do zastosowania metforminy są stan przedcukrzycowy oraz zespół policystycznych jajników.  

Bibliografia:

[1] “Interna Szczeklika 2020” A. Szczeklik, P. Gajewski, wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2020, wydanie 11

[2] https://www.kardiologia-i-diabetologia.pl/artykul/metformina-wszechstronny-lek-z-bogata-perspektywa-na-przyszlosc

[3] https://diabetologia.mp.pl/leki/leki_w_diabetologii/198695,zaburzenia-smaku-dzialanie-niepozadane-metforminy

[4] https://www.termedia.pl/gastroenterologia/Metformina-w-codziennej-praktyce-lekarskiej,26473.html

[5] “Wpływ postaci metforminy na częstość występowania objawów niepożądanych” G. Mizerski, M. Dziurzyńska, A. Jaroszyński, Forum Medycyny Rodzinnej 2015;9(2): 136-138

[6]  “Kwasica mleczanowa związana z leczeniem metforminą” P. Królik, B. Rusinek, T. Dobrzańska-Pielech, E. Rudnicka-Drożak, Geriatria 2018: 12: 117-125

[7] https://indeks.mp.pl/subst.php?id=550

[8] https://indeks.mp.pl/desc.php?id=538

[9] http://leki.urpl.gov.pl/files/32_Metformax_500.pdf