Insulinooporność – przyczyny, objawy i leczenie
cukrzyca typu 2
insulinooporność
objawy
Diabetyk24.pl
11 lipca 2022
Zmęczenie, senność po posiłkach, wilczy apetyt, trudności z redukcją masy ciała - to często wymieniane objawy które mogą występować u osoby z insulinoopornością, u których ich tkanki stają się coraz mniej wrażliwe na insulinę. I chociaż taki stan uznawany jest za zaburzenie, a nie chorobę, to konsekwencje insulinooporności mogą być bardzo poważne. Nieleczona insulinooporność to pierwszy krok do cukrzycy typu 2, nadciśnienia, miażdżycy czy też niealkoholowego stłuszczenia wątroby.
Czym jest insulinooporność?
Insulinooporność to zaburzenie, które charakteryzuje się obniżoną wrażliwością tkanek (głównie mięśniowej, tłuszczowej i wątroby) na działanie insuliny. Innymi słowy, insulinooporność jest stanem nieprawidłowej odpowiedzi tkanek na insulinę. Co z tego wynika? Na początek przypomnijmy sobie jak działa insulina? Jest to hormon anaboliczny produkowany przez trzustkę. Anaboliczny, czyli taki, który związany jest z budowaniem naszego ciała, z tworzeniem substancji. Insulina jest niezbędna do tego, aby glukoza znajdująca się we krwi mogła przedostać się do wnętrza komórek, gdzie zostanie wykorzystana jako źródło energii. Ponadto insulina wspomaga metabolizm białek i tłuszczów. Pełni także ważną rolę w transporcie jonów magnezu i potasu. W sytuacji, kiedy dochodzi do insulinooporności, komórki zaczynają słabiej reagować na działanie insuliny. Konsekwencją jest upośledzenie metabolizmu węglowodanów, białek i tłuszczy, co sprzyja otyłości i zwiększa ryzyko rozwoju m.in. zaburzeń lipidowych, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2.
Przyczyny pojawienia się insulinooporności
Za najważniejsze przyczyny insulinooporności uważa się czynniki genetyczne oraz czynniki środowiskowe. [1,7] Wiele badań wskazuje na to, że aby czynniki genetyczne odgrywały znaczącą rolę w powstawaniu insulinooporności, muszą współwystępować czynniki środowiskowe (nieprawidłowy styl życia). Nadmierne spożycie kalorii, nieregularne posiłki, nieprawidłowa dieta oraz brak aktywności fizycznej to najważniejsze składowe tzw. trybu życia, które przyczyniają się do nadmiernej masy ciała, a w szczególności do przyrostu tkanki tłuszczowej trzewnej, inaczej wisceralnej (zgromadzonej w obrębie talii, wewnątrz jamy brzusznej, wokół narządów wewnętrznych). Do największych błędów żywieniowych należy przede wszystkim wysoki udział w diecie produktów przetworzonych, produktów o wysokim indeksie glikemicznym i produktów o wysokim potencjale prozapalnym, czyli produktów bogatych w cukry proste, nasycone kwasy tłuszczowe oraz izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych (czyli częściowo uwodornione, utwardzone oleje, tłuszcze roślinne).
Insulinooporność - jakie są objawy?
Insulinooporność rozwija się stopniowo, na początku najczęściej przebiega bezobjawowo i dopiero z czasem mogą pojawić się różne niepokojące symptomy. Objawy insulinooporności są często niespecyficzne. Do tych najczęstszych, które mogą sugerować insulinooporność należą:
- złe samopoczucie lub senność pojawiająca się po posiłku
- uczucie zmęczenia i senności, które towarzyszy nam nawet przez cały dzień
- rozdrażnienie, nerwowość, obniżenie nastroju
- problemy z koncentracją, mgła umysłowa
- przyrost masy ciała pomimo braku przejadania się, tycie w okolicy talii
- łatwa męczliwość pojawiająca się nawet po niewielkim wysiłku
- ochota na słodycze, zwłaszcza po posiłku
- napady głodu, tzw. wilczy apetyt pojawiający się ok. 2-3 godziny po spożytym posiłku
- kołatanie serca, uczucie nierównego lub szybkiego bicia serca
- zmiany na skórze typu rogowacenia ciemnego (brązowe plamy na skórze, którym towarzyszy rogowacenie)
- bóle głowy, migreny
- bóle stawów
- drżenie dłoni
- nadmierna potliwość, zwłaszcza poposiłkowa
- trudności z redukcją nadmiernej masy ciała
Insulinooporność – diagnostyka
Diagnostyka insulinooporności nie jest zadaniem prostym, gdyż w przeciwieństwie do np. diagnostyki cukrzycy, nie ma ustalonego wspólnego stanowiska co do standardu badań oraz kryteriów rozpoznania tego zaburzenia. Podstawowym narzędziem, po które sięga się w badaniach naukowych jest pomiar stężenia glukozy oraz insuliny we krwi na czczo. Posługując się tymi parametrami możemy obliczyć wskaźniki insulinooporności, takie jak:
- HOMA-IR - jest to stosunek glukozy do insuliny na czczo, oblicza się go na podstawie wzorów:
poziom insuliny (mU/ml) x poziom glukozy (mg/dl) / 405
insulina (mU/ml) x glukoza (mmol) / 22,5
Insulinooporność w przypadku wskaźnika HOMA-IR rozpoznajemy gdy jego wartość wynosi powyżej 2,5. Niektóre źródła sugerują bardziej restrykcyjne podejście podając jako wynik graniczny HOMA-IR 2,0.
- QUICKI - również wyraża stosunek glukozy do insuliny na czczo, obliczamy go wykorzystując poniższy wzór:
1 / (log insuliny µU/ml + log glukozy mmol/l)
W przypadku miernika QUICKI wartość graniczna, powyżej której rozpoznajemy insulinooporność to wynik 0,34.
Jednak obecne stanowiska towarzystw naukowych zalecają opieranie się na kryteriach rozpoznawania zespołu metabolicznego, który zazwyczaj współistnieje z insulinoopornością i jest lepszym wskaźnikiem klinicznym stanu pacjenta.
Zdarza się, że u osoby, u której występują objawy insulinooporności, wyniki badania określającego poziom glukozy oraz insuliny na czczo są prawidłowe. W takiej sytuacji specjaliści proponują wykonanie doustnego testu obciążenia glukozą (tzw. test OGTT), który potocznie nazywany jest krzywą glukozową. Badanie polega na trzykrotnym oznaczeniu poziomu glukozy w surowicy krwi. Pierwszy pomiar wykonywany jest na czczo, a dwa kolejne - po godzinie i po 2 godzinach od momentu wypicia roztworu zawierającego 75 g glukozy (stąd nazwa testu - doustny test obciążenia glukozą). Co nam da wykonanie takiego testu? Test pokaże nam jak wygląda nasza gospodarka węglowodanowa po obciążeniu dużą dawką glukozy. Być może objawy insulinooporności takie jak zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia koncentracji, senność w ciągu dnia, napady głodu, podjadanie w nocy są już wynikiem zaburzeń tolerancji węglowodanów, czyli stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy. Do ich rozpoznania służą wartości glikemii na czczo i/lub w drugiej godzinie po spożyciu glukozy.
Ponadto, analizując wyniki testu możemy sprawdzić jaki jest poziom glukozy w pierwszej i w drugiej godzinie, czy nie ma np. hipoglikemii (tzw. niedocukrzenia). W przypadku hipoglikemii (poziom glukozy poniżej 70 mg/dl), a często nawet gdy poziom glukozy jeszcze nie spadł poniżej 70, pojawiają się takie niepokojące symptomy jak senność, zmęczenie, ochota na słodkie, problemy z koncentracją. Brzmi jak objawy insulinooporności? Tak, hipoglikemia może, chociaż nie musi towarzyszyć insulinooporności. Natomiast jest to bardzo ważne, aby sprawdzić czy nie ma takich spadków glukozy - po pierwsze jest to niebezpieczne, a po drugie możemy im zaradzić chociażby poprzez odpowiednie ustawienie częstości spożywania posiłków w ciągu dnia.
Insulinooporność w cukrzycy typu 2
Nieleczona insulinooporność może doprowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2. Mówi się, że wyprzedza ona cukrzycę o 10 lat. W trakcie narastania insulinooporności komórki są coraz mniej wrażliwe na insulinę. Pomimo jej wysokiego poziomu we krwi, ilość glukozy nie maleje. To powoduje uruchomienie kompensacyjnego procesu zwiększania syntezy insuliny przez trzustkę. Długotrwała, wieloletnia tak wysoka aktywność komórek trzustki produkujących insulinę może doprowadzić do rozwoju zmian degeneracyjnych. Wtedy trzustka nie jest już w stanie produkować więcej insuliny. Najpierw rozwija się stan przedcukrzycowy, któremu towarzyszy insulinooporność, a następnie przechodzi on w cukrzycę typu 2. To tłumaczy również jak zmienia się leczenie cukrzycy w czasie. Zaczynamy od leczenia insulinooporności - zgodnie z rekomendacjami, jako lek pierwszego wyboru podajemy leki doustne, których zadaniem jest poprawienie wrażliwości komórek na insulinę. Ponadto w zależności od stanu zdrowia pacjenta, dodatkowo mogą być stosowane leki przeciwcukrzycowe o innym mechanizmie działania (np. zwiększające wydzielanie insuliny, hamujące łaknienie). A w miarę rozwoju cukrzycy, kiedy trzustka nie jest już w stanie produkować wystarczającej ilość tego hormonu, wprowadzamy insulinoterapię.
Insulinooporność, a zmiany masy ciała
Insulinooporność często kojarzy nam się z otyłością. Rzeczywiście tak jest, nadmierna ilość tkanki tłuszczowej, w szczególności brzusznej przyczynia się do osłabienia wrażliwości komórek na insulinę. Dlaczego tak się dzieje? Tkanka tłuszczowa produkuje substancje aktywne, które blokują działanie insuliny i nasilają insulinooporność. Im więcej tkanki tłuszczowej, tym więcej tych substancji w naszym organizmie. W odpowiedzi, trzustka zaczyna produkować więcej insuliny, aby pokonać opór komórek i obniżyć poziom glukozy we krwi. Pamiętamy, że insulina działa anabolicznie. Jej wysoki poziom nasila procesy wzrostu komórek i tkanek, w tym lipogenezę, powodując magazynowanie tkanki tłuszczowej. Fizjologicznym efektem wzrostu stężenia insuliny we krwi mogą być napady głodu, które sprzyjają spożyciu nadmiaru kalorii nasilając otyłość oraz powodują nagły wzrost poziomu glukozy we krwi, co ponownie daje trzustce sygnał do produkcji insuliny. Co więcej, wysoki poziom insuliny wiąże się z niskim poziomem glukagonu, który bierze udział w procesie glukoneogenezy (wytwarzanie glukozy z prekursorów niebędących cukrami, jak np. aminokwasy, kwas mlekowy i glicerol). To powoduje, że zahamowane zostaje spalanie tłuszczy. Opisane tutaj procesy powodują, że wpadamy w błędne koło. Tkanka tłuszczowa trzewna nasila insulinooporność, a insulinooporność sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej. To tłumaczy trudności z odchudzaniem u osób z obniżoną wrażliwością tkanek na insulinę, ale równocześnie pokazuje, że leczenie insulinooporności powinno być nastawione na systematyczną redukcję masy ciała, w szczególności redukcję trzewnej tkanki tłuszczowej.
Leczenie insulinooporności
Leczenie insulinooporności jest procesem złożonym, obejmującym wiele różnych składowych. W zależności od objawów, stopnia zawansowania tego zaburzenia, ogólnego stanu zdrowia postępowanie może się różnić. Najlepsze efekty leczenia insulinooporności osiągniemy, kiedy połączymy działania w kilku obszarach:
- zdrowa, dobrze zbilansowana dieta
- regularna aktywność fizyczna
- dbanie o odpowiednią ilość i jakość snu
- odpoczynek, aktywności pomagające w łagodzeniu skutków stresu
- redukcja masy ciała
- rezygnacja z używek
- farmakoterapia – w razie zaleceń lekarza
Insulinooporność - jak budować dietę?
Podstawą leczenia insulinooporności jest zmiana trybu życia, w tym modyfikacja diety. Nie ma jednej gotowej recepty dla wszystkich insulinoopornych - jak powinno wyglądać ich żywienie. Warto stosować zalecenia właściwe dla diety opartej na niskim indeksie glikemicznym, diety śródziemnomorskiej lub diety DASH. Każda z wymienionych może być odpowiednia dla osoby z insulinoopornością. Na początek warto zacząć myśleć o każdym z posiłków pod kątem jego kompozycji. Z czego powinien się składać, aby korzystnie wpływał na glikemię, a równocześnie dostarczał organizmowi niezbędne składniki pokarmowe, witaminy i minerały. Najważniejsze składowe takiego posiłku dla insulinoopornych to:
- Produkty zawierające błonnik, który ma za zadanie m.in. wydłużyć proces trawienia, dzięki czemu nie będziemy doświadczać gwałtownego wzrostu poziomu glukozy we krwi oraz utrzymać na dłużej poczucie sytości, co uchroni nas przed przejadaniem się i podjadaniem. Dobre źródła błonnika to: pełnoziarniste produkty zbożowe (mąka razowa, płatki zbożowe, otręby, kasze gruboziarniste np. pęczak, kasza gryczana, brązowy ryż, makaron pełnoziarnisty) oraz warzywa.
- Posiłek główny (śniadanie, obiad, kolacja) powinien składać się w połowie swojej porcji z warzyw, w jednej czwartej z produktów będących źródłem węglowodanów złożonych (tutaj właśnie należą pełnoziarniste produkty zbożowe) i w jednej czwartej z produktów będących źródłem białka (chude białe mięso, ryby, nabiał, jajka, rośliny strączkowe). W każdym takim posiłku należy uwzględnić niewielki dodatek dobrych tłuszczów (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy, lniany, nasiona i pestki).
- Przekąski pomiędzy posiłkami głównymi również warto komponować na zasadzie łączenia składników. Do takich posiłków możemy wykorzystać np. owoce (źródło węglowodanów i błonnika), do tego dodać np. nabiał w postaci jogurtu oraz orzechy, migdały jako źródło tłuszczy.
Bibliografia:
1. Insulinooporność. Zrozumieć, czuć się dobrze, schudnąć. Magdalena Jagiełło. Wydawnictwo Glandula, 2021.
2. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2021. Diabet. Prakt., 2021, 7(1): 1-121.
3. Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi. Red. A. Jeznach-Steinhagen, PZWL, 2020.
4. Rekomendacje postępowania dietetycznego w cukrzycy. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Dietetyki 2017. Dietetyka 2017; 10, Wyd. Spec.
5. Paniagua JA. Nutrition, insulin resistance and dysfunctional adipose tissue determine the different components of metabolic syndrome. World J Diabetes. 2016; 7(19):483-514. doi: 10.4239/wjd.v7.i19.483. PMID: 27895819; PMCID: PMC5107710.
6. Weickert MO. What dietary modification best improves insulin sensitivity and why? Clin Endocrinol (Oxf). 2012 Oct;77(4):508-12. doi: 10.1111/j.1365-2265.2012.04450.x. PMID: 22640465.
7. Ostrowska L, Witczak K, Adamska E. Czy istnieją środowiskowe uwarunkowania insulinooporności? Forum Zaburzeń Metabolicznych 2012, tom 3, nr 3, 85–93.
Warto sprawdzić
cukrzyca typu 1
cukrzyca typu 2
przepisy
Domowe lody truskawkowe dla cukrzyka
cukrzyca typu 1
cukrzyca typu 2
Mity na temat cukrzycy
cukrzyca typu 1
cukrzyca typu 2
Wyleczenie cukrzycy - dementujemy mity!
cukrzyca typu 1
stopa cukrzycowa
Cukrzyk w gabinecie kosmetycznym
pompy insulinowe
Pompa insulinowa - czym jest? Kto ją używa?
cukrzyca ciążowa
Cukrzyca ciążowa - definicja
Powiązane artykuły
Hiperglikemia – czy jest się czego bać?
Diabetyk24.pl
14 sierpnia 2017
Co to jest hipoglikemia reaktywna?
Diabetyk24.pl
7 czerwca 2019
Hiperinsulinemia – objawy, przyczyny, normy i leczenie dietą
Magdalena Ślusarczyk | Śląski Uniwersytet Medyczny
23 lipca 2021
Trójglicerydy - czym są?
Magdalena Ślusarczyk | Śląski Uniwersytet Medyczny
16 lutego 2022
Czy insulina tuczy?
Diabetyk24.pl
2 listopada 2016
Higiena jamy ustnej u cukrzyków
Lek. Magdalena Mroczek
11 października 2021
Pierwsze objawy cukrzycy
Lek. Aleksandra Maciążka-Malec
17 września 2020
Operacja bariatryczna w terapii chorych na cukrzycę typu 2
Lek. Anna Kołodziejek
24 czerwca 2020
Objawy skórne insulinooporności
Diabetyk24.pl
23 listopada 2022
Otyłość a cukrzyca typu 2. Rozszyfrować BMI
Diabetyk24.pl
9 marca 2021
Co to jest wskaźnik HOMA-IR i jak go obliczyć?
Magdalena Ślusarczyk | Śląski Uniwersytet Medyczny
7 października 2021
