Zespół metaboliczny – jak go rozpoznać i leczyć

Mianem zespołu metabolicznego określa się szereg czynników ryzyka, które – skojarzone ze sobą – zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, a wcześniej – rozwoju cukrzycy typu 2 i miażdżycy. Obecnie uważa się, że pierwotną przyczyną zespołu metabolicznego jest otyłość trzewna, na bazie której rozwijają się składowe tego zaburzenia, czyli nadciśnienie tętnicze, wysokie stężenie cholesterolu oraz zaburzenia gospodarki węglowodanowej. 

Zespół metaboliczny, podobnie jak insulinooporność, nie jest jednostką chorobową, a zaburzeniem, które może doprowadzić do różnych chorób, w tym cukrzycy typu 2, hipercholesterolemii, nadciśnienia tętniczego, miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych. Jest to zatem rodzaj sygnału ostrzegawczego organizmu; jeśli zostaną podjęte odpowiednie działania – przede wszystkim: nastąpi znaczące obniżenie masy ciała – zespół metaboliczny może ustąpić bądź jego nasilenie zmniejszy się, a dzięki temu ryzyko z nim związane zostanie zażegnane lub przynajmniej odsunięte w czasie. 

Jak rozpoznać zespół metaboliczny?

Aby stwierdzić zespół metaboliczny, muszą być spełnione co najmniej trzy z pięciu kryteriów:

• zwiększony obwód talii – w populacji europejskiej: ≥80 cm u kobiet i ≥94 cm u mężczyzn. Parametr ten wskazuje na obecność tkanki tłuszczowej trzewnej, czyli zlokalizowanej wewnątrz jamy brzusznej; 
• stężenie triglicerydów >150 mg/dL lub leczenie hipertriglicerydemii;
• stężenie HDL C <50 mg/dL u kobiet oraz <40 mg/dL u mężczyzn lub leczenie hipercholesterolemii;
• ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mm Hg lub rozkurczowe ≥85 mm Hg bądź leczenie nadciśnienia tętniczego;
• poziom glukozy w osoczu na czczo ≥100 mg/dL lub leczenie cukrzycy typu 2.

Powyższe kryteria rozpoznania zespołu metabolicznego zostały opracowane w 2009 roku przez Międzynarodową Federację Diabetologiczną. Obecnie trwają dyskusję, czy nie powinny być one zaktualizowane. Coraz więcej danych wskazuje na to, że pierwotnym problemem zespołu metabolicznego jest nadmierna masa ciała, a przede wszystkim nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej (sylwetka typu jabłko). Stąd pojawiają się sugestie nowej definicji zespołu metabolicznego, w której nadmiar tkanki tłuszczowej trzewnej byłby warunkiem koniecznym do jego stwierdzenia.

Gdy spojrzy się na kryteria rozpoznania zespołu metabolicznego, łatwo zauważyć, że można go mieć, chorując na cukrzycę typu 2 czy na nadciśnienie tętnicze. Jaka jest zatem wartość rozpoznania tego zaburzenia? Im więcej czynników ryzyka występujących jednocześnie, tym większe finalne ryzyko pojawienia się chorób sercowo-naczyniowych. To dlatego osoby chorujące na cukrzycę typu 2 powinny kontrolować ciśnienie tętnicze czy stężenie „złego” cholesterolu i w razie potrzeby stosować odpowiednie leczenie. Celem jest uniknięcie chorób sercowo-naczyniowych, w tym zawału i udaru. 

Przyczyny zespołu metabolicznego

Zespół metaboliczny to zaburzenie cywilizacyjne, wynikające ze stylu życia, głównie z diety o dodatnim bilansie energetycznym oraz małej aktywności fizycznej. Wszystkie składowe zespołu metabolicznego są w dużym stopniu zależne od sposobu odżywiania się. 

Ciężko oszacować, jak często to zaburzenie występuje, bo najczęściej pozostaje ono niezdiagnozowane. Wiemy natomiast, że lawinowo rośnie liczba osób otyłych, chorujących na cukrzycę typu 2 czy nadciśnienie tętnicze. Można więc szacować, że i liczba przypadków zespołu metabolicznego jest coraz większa oraz że występuje on w coraz młodszych grupach wiekowych (cukrzyca typu 2 i nadciśnienie u młodzieży przestają być już rzadkością). Co więcej, choroby układu krążenia pozostają główną przyczyną zgonów w krajach rozwiniętych, co też pośrednio potwierdza częstość występowania zespołu metabolicznego, ponieważ jego konsekwencją są właśnie choroby w obrębie serca i naczyń. 

Dieta a zespół metaboliczny

Niewłaściwa dieta to czynnik prowadzący do rozwoju zespołu metabolicznego, natomiast prawidłowe odżywianie może być elementem hamującym rozwój tego zaburzenia, a nawet go cofającym. Dieta sprzyjająca zespołowi metabolicznemu to każde odżywianie o dodatnim bilansie energetycznym, czyli takie, które prowadzi do przyrostu masy ciała. Szczególnie niekorzystne jest spożywanie utwardzanych tłuszczów roślinnych, które sprzyjają gromadzeniu się tkanki tłuszczowej trzewnej. Podobne działanie ma fruktoza, czyli cukier owocowy, stosowana jako substancja słodząca. O ile fruktoza naturalnie występująca w owocach nie ma wpływu na tłuszcz trzewny, o tyle ta wyekstrahowana z owoców i polecana jako zdrowszy zamiennik cukru – już tak. 

Inną kwestią jest dieta, jeśli mamy już zdiagnozowany zespół metaboliczny. Tutaj także priorytetem jest redukcja masy ciała. Można powiedzieć, że każda dieta, która pozwala trwale schudnąć, jest korzystna dla osób z zespołem metabolicznym. Przy tym zaburzeniu warto jednak zwracać uwagę na szerszy wpływ tego, co jemy, na organizm. 

Dieta przy zdiagnozowanym zespole metabolicznym:

• Powinna stabilizować poziom cukru we krwi. Podstawą żywienia powinny być węglowodany złożone o niskim lub umiarkowanym indeksie glikemicznym. Indeks glikemiczny całych potraw można zmniejszyć poprzez odpowiednie łączenie makroskładników pokarmowych i umiejętną obróbkę kulinarną; 
• Powinna chronić przed nadciśnieniem tętniczym lub pomagać je stabilizować. Kluczowe jest ograniczenie spożywania soli, co oznacza praktycznie całkowitą rezygnację z dosalania potraw. Duże ilości soli znajdują się m.in. w pieczywie, wędlinach, gotowych sosach, słonych przekąskach. Ich spożywanie wyczerpuje dzienny limit dla soli, stąd tak ważne jest, by podczas gotowania używać jej jak najmniej, zastępując sól innymi przyprawami i ziołami; 
• Powinna zapewniać odpowiednią podaż dobrych tłuszczów i ograniczać te, które przyczyniają się do miażdżycy i chorób układu krążenia. Tutaj kluczowe jest spożywanie tłustych ryb morskich i unikanie tłuszczów zwierzęcych oraz utwardzanych tłuszczów roślinnych. 

Centymetr, ciśnieniomierz i… CGM

Warto zauważyć, że trzy z pięciu składowych zespołu metabolicznego można monitorować samodzielnie w domu. Jedynie określnie stężenia triglicerydów i frakcji cholesterolu wymaga badania laboratoryjnego. 

Do sprawdzenia, czy nie mamy nadmiaru tkanki tłuszczowej w talii wystarczy metr krawiecki, do monitorowania ciśnienia tętniczego – ciśnieniomierz, natomiast do kontroli cukrów niezawodny jest system do ciągłego monitorowania glikemii, taki jak Dexcom ONE+. 

Dexcom ONE+ stosowany jest standardowo przez osoby chorujące na cukrzycę do sprawdzania stężenia glukozy. Może być wykorzystywany także przez osoby zdrowe w celu wykrycia ewentualnych zaburzeń gospodarki węglowodanowej, co może wskazywać na zespół metaboliczny, ale także na insulinooporność czy stan przedcukrzycowy. 

System składa się z sensora niewielkich rozmiarów, umieszczanego na ramieniu lub brzuchu, który przez 24 godziny na dobę mierzy stężenie glukozy i przesyła dane z pomiarów do smartfonu lub specjalnego odbiornika. Dzięki temu można zaobserwować ewentualne nieprawidłowości w gospodarce cukrowej. 

Jedną ze składowych zespołu metabolicznego jest stan przedcukrzycowy lub cukrzyca typu 2, które nie dają praktycznie żadnych objawów (objawy cukrzycy typu 2 moją wystąpić, ale dopiero na zaawansowanym etapie choroby). Jedną i drugą nieprawidłowość można natomiast zaobserwować, stosując okresowo Dexcom One+. Dane z pomiarów, które zbierane są w aplikacji, pozwalają stwierdzić:

• czy w którymkolwiek momencie doby cukry przekraczają „zdrową” granicę normy,
• czy cukry poranne nie przekraczają wartości „alarmowej” dla zaburzeń metabolizmu glukozy, czyli 100 mg/dL,
• w jakich porach dnia glikemie są najwyższe, a w jakich najniższe,
• jak kształtują się cukry po posiłkach, do jakich wartości wzrastają i jak szybko się stabilizują,
• jak duże są wahania glikemii w ciągu dobry.
  Obserwacja glikemii przez 24 godziny na dobę daje znacznie szerszy obraz niż punktowe pomiary, nawet laboratoryjne. Może być wskazówką dla lekarza do dalszej diagnostyki w kierunku zespołu metabolicznego lub zaburzeń w gospodarce węglowodanowej.