Sport a cukrzyca

Powszechnie wiadomo, że aktywność fizyczna to zdrowie i wszyscy znamy powiedzenie “w zdrowym ciele zdrowy duch”. Regularna aktywność fizyczna jest niezbędna do zachowania dobrego zdrowia i sprawności na długie lata. W przeszłości panowało błędne przekonanie, że osoby chore na cukrzycę powinny unikać nadmiernej aktywności fizycznej, współcześnie wiadomo jednak, że wysiłek fizyczny stanowi nieodłączną część leczenia cukrzycy. Wśród pacjentów z cukrzycą pojawiają się jednak wątpliwości - jaki rodzaj sportu jest najbardziej odpowiedni dla diabetyka? Jak aktywność fizyczna wpływa na poziom cukru? Odpowiedzi na te i inne pytania znajdą Państwo w poniższym artykule. 

Jak regularne uprawianie sportu wpływa na poziom cukru we krwi?

Wysiłek fizyczny wpływa korzystnie na wrażliwość tkanek na insulinę, a tym samym zmniejsza insulinooporność, która jest nieodłącznym elementem cukrzycy typu 2. Podczas wysiłku zwiększa się zużycie glukozy (cukru) przez pracujące mięśnie, przez co jej poziom we krwi ulega obniżeniu. Podjęcie regularnej aktywności fizycznej przez pacjentów z cukrzycą typu 2 skutkuje utratą nadmiaru tkanki tłuszczowej i spadkiem poziomu cukru we krwi, co pozwala na zmniejszenie dawek stosowanych przez pacjentów doustnych leków przeciwcukrzycowych lub insuliny. U pacjentów z cukrzycą typu 1 wysiłek fizyczny ponadto zmniejsza ryzyko powstawania groźnych powikłań cukrzycy, które w tej grupie pacjentów są częste np. chorób serca, nerek oraz oczu. Warto podkreślić, że efekty te najbardziej zauważalne są przy regularnej, najlepiej codziennej aktywności fizycznej. [3]

Czy pacjent z cukrzycą może uprawiać sport?

Chorym na cukrzycę zaleca się właściwie wszystkie formy aktywności fizycznej, pod warunkiem, że cukrzyca jest dobrze wyrównana, czyli poziom cukru i lipidów (cholesterolu) we krwi oraz wartości ciśnienia tętniczego i masa ciała mieszczą się w zakresie wartości referencyjnych dla pacjentów z cukrzycą. [2]

Przed rozpoczęciem uprawiania sportu każdy pacjent z cukrzycą powinien przejść konsultację diabetologiczną, w trakcie której lekarz oceni, czy nie występują u niego przewlekłe powikłania cukrzycy, takie jak choroba nerek (nefropatia), choroby serca, uszkodzenie nerwów obwodowych (neuropatia) oraz choroba siatkówki oka - retinopatia. Występowanie powikłań cukrzycy u danego pacjenta wymaga dobrania odpowiedniego dla niego zestawu ćwiczeń. Identyfikacja powikłań pozwala lekarzowi zindywidualizować zalecenia ćwiczeniowe dla konkretnego pacjenta, aby były one dla niego jak najbezpieczniejsze i przynosiły dobre efekty. Wszystkie aktywności sportowe wymagają od pacjenta dobrego wyedukowania i dużej świadomości własnej choroby, umiejętności oszacowania intensywności wysiłku i zapotrzebowania na insulinę oraz dodatkowe węglowodany podczas aktywności sportowej. [3]

Jaka forma aktywności fizycznej jest najlepsza dla diabetyka?

Pacjentów z cukrzycą obowiązują te same zalecenia, co osoby zdrowe - powinni oni poświęcać aktywności fizycznej minimum 150 minut tygodniowo. Warto podkreślić, że są to wartości minimalne - jeśli pacjent czuje, że jest w stanie więcej czasu poświęcić na ćwiczenia, tym lepiej wpłynie to na jego zdrowie. [1]

Diabetyk powinien regularnie (najlepiej codziennie, przez 30-40 minut) podejmować aktywność fizyczną dopasowaną do jego własnych preferencji i możliwości. Dla pacjentów z cukrzycą najkorzystniejsze jest wykonywanie ćwiczeń o umiarkowanej intensywności, to znaczy takich, podczas których oddech i praca serca są przyspieszone, ale pacjent jest w stanie mówić pełnymi zdaniami. Osoby z cukrzycą powinny przede wszystkim wykonywać ćwiczenia wytrzymałościowe (tlenowe=aerobowe), podczas których oddech i praca serca są szybkie, co sprawia, że więcej tlenu dociera do pracujących mięśni. Tego rodzaju aktywności najefektywniej pozwalają obniżyć poziom cukru we krwi na dłuższą metę. Do ćwiczeń tlenowych, czyli aerobowych, zaliczamy między innymi:

● pływanie;

● jazdę na rowerze;

● bieganie;

● szybki marsz;

● nordic walking;

● taniec.

Dawniej w środowisku diabetologicznym panowało przekonanie, że pacjenci z cukrzycą powinni wykonywać jedynie ćwiczenia wytrzymałościowe. Niedawne badania wykazały jednak, że ćwiczenia oporowe, czyli polegające na pokonywaniu pewnego oporu, jak np. pchanie lub ciągnięcie, są równie korzystne dla diabetyków. Tego rodzaju ćwiczenia bardzo pozytywnie wpływają na wzmocnienie mięśni i kości. Powinny stanowić one uzupełnienie treningu wytrzymałościowego (tlenowego) i być praktykowane 2-3 razy w tygodniu. 

Aktywność fizyczna każdorazowo powinna być poprzedzona rozgrzewką, która minimalizuje ryzyko wystąpienia kontuzji. Zadaniem rozgrzewki jest także przygotowanie mięśni, serca oraz płuc do stopniowego narastania intensywności wysiłku. Na zakończenie zaleca się wykonywanie przez 5-10 minut ćwiczeń rozciągających, tak aby częstość pracy serca zwolniła i wróciła do wartości sprzed wysiłku. [4]

Praktyczne wskazówki dotyczące bezpiecznego podejmowania aktywności fizycznej w cukrzycy typu 1

Przed rozpoczęciem aktywności fizycznej pacjent z cukrzycą typu 1 powinien zostać odpowiednio przeszkolony w zakresie samokontroli poziomu cukru we krwi i ewentualnej modyfikacji dawek insuliny w zależności od wskazań glukometru (aparatu do mierzenia cukru). W celu zminimalizowania ryzyka wystąpienia potencjalnych zagrożeń, diabetyk powinien przestrzegać następujących zasad:

• chory powinien kontrolować poziom cukru we krwi przed wysiłkiem fizycznym, w jego trakcie i przez kilka godzin po zakończeniu. Jest to ważne, ponieważ niedocukrzenie może wystąpić nawet wiele godzin po zakończeniu wysiłku;

• przyjąć dodatkowe węglowodany (produkty bogate w cukier) przed wysiłkiem i co godzinę podczas wysiłku, a także po jego zakończeniu - zwłaszcza, jeśli wysiłek trwał dłużej;

• diabetyk nie powinien wstrzykiwać insuliny w okolice ciała szczególnie intensywnie uczestniczące w wysiłku fizycznym np. w udo w przypadku biegania. Zalecenie to wynika z tego, że wysiłek powoduje szybsze bicie serca oraz zwiększony przepływ krwi w danym obszarze, przez co może dojść do szybszego wchłonięcia insuliny i wystąpienia nagłego niedocukrzenia;

• przed wysiłkiem pacjent powinien zmniejszyć dawkę insuliny nawet o 30-50% względem dawki standardowej - stopień zmniejszenia dawki jest uzależniony od rodzaju wysiłku i wartości cukru we krwi przed wysiłkiem;

• jeżeli poziom cukru we krwi zmierzony przed wysiłkiem fizycznym wynosi >250 mg/dl, wówczas chory powinien oznaczyć ciała ketonowe w moczu np. przy pomocy testu paskowego. Jeżeli test paskowy wykaże obecność ciał ketonowych, wówczas pacjent nie powinien podejmować aktywności fizycznej - bardzo intensywny wysiłek może podwyższać poziom cukru we krwi oraz nasilać tworzenie ciał ketonowych, co jest niebezpieczne dla zdrowia pacjenta. [1]

*ciała ketonowe - substancje będące produktami przemian tłuszczów. Ich obecność w moczu u chorych na cukrzycę wynika z nieprawidłowego metabolizmu cukrów, na skutek którego organizm zaczyna czerpać energię ze spalania tłuszczów, w wyniku którego powstają ciała ketonowe. Nadmiar ciał ketonowych u osób z cukrzycą może prowadzić do groźnej dla życia kwasicy ketonowej, która znacznie częściej jest spotykana u pacjentów z cukrzycą typu 1. 

Cukrzyca typu 2 a sport

Systematyczny wysiłek fizyczny jest jedną z podstawowych metod leczenia cukrzycy typu 2 - dzięki regularnemu podejmowaniu aktywności fizycznej pacjent z cukrzycą typu 2 nie tylko jest lżejszy, lepiej się czuje i ma więcej energii, ale również często zmniejsza się jego zapotrzebowanie na insulinę, co po konsultacji lekarskiej pozwala zredukować dawkę wstrzykiwanego leku. [1]

U pacjentów z cukrzycą typu 2 leczonych za pomocą diety lub doustnych leków przeciwcukrzycowych istnieje małe ryzyko wystąpienia nagłego spadku poziomu cukru podczas wysiłku. Chorzy leczeni insuliną powinni przestrzegać tych samych zasad okołotreningowych, co opisani powyżej pacjenci z cukrzycą typu 1. Jeżeli u pacjentów z cukrzycą typu 2 oznaczony przed wysiłkiem poziom cukru przekracza >300 mg/dl, a test paskowy wykazuje obecność ciał ketonowych w moczu, chory wówczas powinien powstrzymać się od aktywności fizycznej. [5]

Jakie zagrożenia mogą wynikać z uprawiania sportu przy współistniejącej cukrzycy?

Diabetyk ze względu na swoją chorobę musi zachować ostrożność i odpowiednio przygotować się do uprawiania sportu. Powinien on pamiętać, że:

● najważniejszym i najczęstszym zagrożeniem związanym z uprawianiem sportu przez pacjentów z cukrzycą jest nagły spadek poziomu cukru we krwi, czyli hipoglikemia (niedocukrzenie). Objawy niedocukrzenia mogą obejmować uczucie głodu, pocenie się, przyspieszone bicie serca, zawroty i ból głowy. Na szczęście istnieją sposoby, dzięki którym pacjent może zapobiegać wystąpieniu spadku cukru we krwi podczas wysiłku. Jednym z nich są specjalne słodkie przekąski dedykowane diabetykom, które w sytuacji nagłego niedocukrzenia mogą uratować im życie. Produkty te mogą mieć formę:

- poręcznych pastylek;

- płynnych preparatów z glukozą, gotowych do picia; 

- smakowych żeli energetycznych, które dedykowane są zwłaszcza pacjentom uprawiającym sporty wytrzymałościowe.   

Warto, aby każdy pacjent z cukrzycą typu 1 zawsze miał przy sobie którąś z tych bogatych w łatwo przyswajalny cukier przekąsek.  

● spożycie alkoholu może zwiększać ryzyko występowania nagłego niedocukrzenia po wysiłku - po spożyciu jakiegokolwiek alkoholu pacjent z cukrzycą nie powinien podejmować wysiłku fizycznego;

● niedopasowane, niewygodne obuwie sportowe może powodować powstawanie ran, odcisków i pęcherzy, które bardzo ciężko i długo się leczą. Pacjent powinien ćwiczyć jedynie we wcześniej sprawdzonym, wygodnym obuwiu, gdyż często współistniejące z cukrzycą zaburzenia czucia w obrębie stóp mogą powodować, że chory nawet nie zauważy uszkodzenia stóp po treningu. Po każdej aktywności sportowej pacjent powinien dokładnie oglądać swoje stopy pod kątem ewentualnych obrażeń.

Osoba chorująca na cukrzycę nigdy nie powinna rozpoczynać aktywności fizycznej na czczo, gdyż jest to niebezpieczne ze względu na ryzyko wystąpienia nagłego niedocukrzenia. Ćwiczeń nie należy rozpoczynać również bezpośrednio po posiłku, mając pełny żołądek. Najlepiej rozpoczynać ćwiczenia około 1,5-2 h po posiłku zawierającym cukry złożone. Diabetycy uprawiający sport powinni także nosić specjalne opaski na rękę, informujące o tym, że chorują na cukrzycę, wraz z określeniem jej typu (1 lub 2). [3]

W jakich sytuacjach pacjent z cukrzycą nie powinien podejmować wysiłku fizycznego?

Osoba chorująca na cukrzycę nie powinna podejmować aktywności fizycznej w następujących przypadkach:

● podczas złego samopoczucia oraz infekcji, zwłaszcza przebiegającej z gorączką;

● gdy u pacjentów z cukrzycą typu 1, cukier mierzony przed wysiłkiem przekracza >250 mg/dl i w moczu obecne są ciała ketonowe oraz gdy u chorych z cukrzycą typu 2 poziom cukru przekracza 300 mg/dl;

● jeżeli poziom cukru zmierzony przed wysiłkiem wynosi poniżej 100 mg/dl - należy wówczas przyjąć dodatkową porcję cukrów prostych;

● podczas ostrych stanów chorobowych, takich jak zawał serca, niewyrównane nadciśnienie tętnicze, niekontrolowane zaburzenia rytmu serca. [5]

Zakończenie

Aktywność fizyczna, choć niezaprzeczalnie stanowi świetną rozrywkę i okazję do nawiązywania nowych znajomości, dla pacjenta z cukrzycą stanowi coś więcej - jest lekiem i to dostępnym bez recepty. Diabetyk powinien wybrać taki rodzaj aktywności fizycznej, który dostarczy mu najwięcej przyjemności - jeżeli dany rodzaj sportu będzie mu sprawiał satysfakcję, wówczas chętniej i częściej będzie go uprawiać. Należy podkreślić, że rozpoznanie cukrzycy nie jest dla pacjenta wyrokiem i jeśli choroba jest odpowiednio kontrolowana i nadzorowana przez specjalistów, może on cieszyć się z osiągania sukcesów sportowych. 

Bibliografia:

[1] “Interna Szczeklika - mały podręcznik 2018/2019” P. Gajewski, wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018, wydanie 10

[2] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2020

[3] Shugart C, Jackson J, Fields KB. Diabetes in sports. Sports Health. 2010;2(1):29-38. doi:10.1177/1941738109347974

[4] Colberg SR, Sigal RJ, Fernhall B, et al. Exercise and type 2 diabetes: the American College of Sports Medicine and the American Diabetes Association: joint position statement. Diabetes Care. 2010;33(12):e147-e167. doi:10.2337/dc10-9990

[5] “Czy sport to zdrowie dla chorego na cukrzycę?” S. Skorupska, T. Chomiuk, A. Mamcarz, Przegląd Kardiodiabetologiczny 2008; 3, 3: 232-236